In Cinema Stadsleven: Shell Shock op 29 april is een van de gasten de Syrische filmer Issa Touma. In Nederland werkt hij samen met de stichting Paradox. Oprichter Bas Vroege schrijft over hun samenwerking en Touma’s weigering zich voor welk karretje dan ook te laten spannen.

Door Bas Vroege

“Jullie naïevelingen in het westen. Jullie denken maar dat revoluties democratieën voortbrengen. De werkelijkheid hier is een hele andere: na een paar dagen is de revolutie al gestolen door religieuze fanatici.”

De exacte dag weet ik niet meer, de exacte bewoordingen evenmin. Maar de data reconstruerend moet het 27 of 28 augustus 2012 zijn geweest dat ik een bericht met deze strekking van de Syrische fotograaf en organisator Issa Touma ontving.

Issa kan op dat moment al een paar dagen zijn huis niet meer uit. Voor zijn deur wordt gevochten, zijn straat in het oude centrum is van de ene op de andere dag frontlinie geworden. De oorlog is uiteindelijk dan toch ook tot Aleppo doorgedrongen, ruim een jaar na het uitbreken daarvan.

Bebaarde gasten

Twee jaar daarvoor was ik hem in Syrië gaan bezoeken na hem een paar keer tegen het lijf te zijn gelopen op fotofestivals in Groningen en Thessaloniki. Benieuwd naar de kunst- en fotografie-scene in de relatief tolerante stad met zijn 1,2 miljoen inwoners waar hij meer dan twintig jaar een fotogalerie had en een tweetal festivals organiseerde, het ene jaar voor internationale vrouwenkunst, het andere voor fotografie.

“Hoe weet je zo zeker dat het jihadisten zijn?”, werp ik hem aanvankelijk tegen, “wil je dat niet gewoon zo zien?” Ik moest denken aan de sombere voorspellingen die hij in 2010 had gedaan terwijl we een Jezidi-dorp niet ver van Aleppo bezochten. Het antwoord kwam in de vorm van een foto genomen door het openstaande raam van zijn appartement op de derde etage.

Het beeld riep de beroemde beelden van de ondergedoken camera-beweging uit de Tweede Wereldoorlog bij me op. Geen staalhelmen dit keer, maar zwaar bewapende en bebaarde gasten die de studenten in t-shirts verdrongen. Nog gaf ik mijn scepsis niet op. Maar hij hoorde letterlijk hun conversaties door het openstaande raam van waarachter hij ze filmde en fotografeerde. Dit was de radicaal islamitische Al-Tawhid brigade.

Art Camping

Ruim twee jaar later slaagt hij erin om naar Europa te reizen. Op 10 november 2014 vertelt hij zijn verhaal van de oorlog in Syrië. Hij vertrouwt uitsluitend op eigen waarneming en wijst het gebruik van geweld af. Zijn galerie – Le Pont – heeft hij omgedoopt tot Art Camping. Het is een ontmoetingsplek geworden voor jonge mensen van verschillende komaf, zowel in maatschappelijke als cultureel-religieuze zin. Kunst wordt ingezet als communicatiemiddel, bijvoorbeeld door : schotelantennes tot smiley om te toveren als bezwering van de bombardementen. De dialoog staat voorop. 

Aleppo is ondertussen verdeeld; het regime heeft het westelijk deel van de stad in handen, de opstandelingen zitten in het oosten. Het land is een lappendeken geworden van gebieden die in handen zijn van wisselende monsterverbonden van milities van diverse signatuur.

Bijna 5 miljoen views

Touma toont zijn beelden van de strijd in zijn straat. Twee jonge filmmakers, Floor van der Meulen en Thomas Vroege, belagen hem na afloop: dit van de mainstream verslaggeving afwijkende verhaal moet in een film vastgelegd worden. Of hij niet wat langer kan blijven en de volgende dag niet met hun samen aan de slag wil in Amsterdam. Jos de Putter van Deep Focus Web Docs stapt in, Paradox volgt. Kort daarna zet De Correspondent een versie online van wat 9 Days – From My Window in Aleppo was gaan heten.

Op 23 december 2016, een dag na de verdrijving van de rebellen uit Oost-Aleppo, ontvangen de drie makers in Wroclaw (PL) voor hun film de European Film Award voor korte film. 9 Days heeft dan meer dan 70 festivals aangedaan. Vanaf dat moment wordt de film via de Engelse distributeur Journeyman ook aan omroepen aangeboden. Zij zetten de film online op hun YouTube-kanaal. In april 2019 staat de teller op 4,8 miljoen views.

Wederopbouw door eigen burgers

In de tussentijd (januari 2017) werd Greetings from Aleppo gelanceerd, in 2018 gevolgd door de online vertelling Notes from Aleppo. In Greetings reizen we met hem mee van en naar Aleppo vanuit Europa en bezoeken we o.a. zijn kunstenaarsvrienden. Notes is een digitale vertelling over de wederopbouw van de stad door haar eigen burgers. Tussen hen door scharrelt een kleine, eigenwijze man die – heel principieel – fysiek geweld afkeurt en consequent weigert partij te kiezen in het conflict.

Dat laatste maakte en maakt menigeen wantrouwig, we houden immers van binaire duidelijkheid in ons land. In de oorlog ben je nu eenmaal goed of fout, daar tussenin zit bij voorkeur niets. Zo was het in de Tweede Wereldoorlog in Nederland (we zaten allemaal in het verzet, toch?) en zo zou het ook in het Midden-Oosten moeten zijn.

Touma is uitermate beducht zich voor welk karretje dan ook te laten spannen, hij gaat zijn eigen weg op een individueel gevormd seculier-humanistisch kompas. De oorlog heeft hij, zoals hij zichzelf in 9 Days voornam, niet meer gefotografeerd. Wel de volharding en inventiviteit van gewone mensen.

Bas Vroege is oprichter en directeur van de stichting Paradox, die sinds 1993 projecten ontwikkelt rond hedendaagse thema’s samen met schrijvers, kunstenaars, fotografen en  filmers – onder wie de Syrische filmer en fotograaf Issa Touma.