De uitslag van de Brexit toonde een diepe kloof tussen stad en land. Wat is de toekomst: meer macht aan de stad of weer op één lijn proberen te komen? Zef Hemel, Hoogleraar Grootstedelijke Vraagstukken aan de UvA, geeft ons in deze column een preview van zijn nieuwe boek ‘De toekomst van de stad. Een pleidoor voor de metropool‘. 

Het platteland als wingewest van steden 

Steden zijn economische motoren van jewelste. Als ze productief zijn kunnen ze heel snel in omvang groeien. Naast drinkwater en voedsel hebben ze daarvoor veel energie, grondstoffen en arbeidskrachten nodig. Die betrekken ze van het platteland. Sinds er steden bestaan fungeert het ommeland als wingewest van steden. Steden staan dus niet op zichzelf. Stad en land horen bij elkaar. Maar de stad is doorgaans rijk en het platteland veel armer. En de stad bepaalt het lot van het land. Dat is nog steeds zo. Dat voelt ongemakkelijk en dat zet daar kwaad bloed.

Historisch bewezen: ruimtelijk-economische gelijkheid tussen stad en land werkt niet

Deze fundamentele ongelijkheid en afhankelijkheid zouden in de negentiende eeuw aanleiding geven tot een zoektocht naar een nieuw evenwicht tussen stad en land. Beide, vonden utopisten en later ook socialisten en communisten, moesten gelijk worden aan elkaar. De jonge Sovjet-Unie liep daarin voorop. Tijdens de depressie van de jaren dertig van de twintigste eeuw wilden ook de andere natiestaten de armoede en werkloosheid op het platteland bestrijden door het terugploegen van de winsten van de steden naar het arme platteland of het bouwen van nieuwe steden in de wingewesten en het begrenzen van de omvang van de grootste en rijkste steden, ook al ging dit ten koste van de economie. Oost en West entameerden daartoe reusachtige ruimtelijk-economische programma’s die achterlijke regio’s in één klap naar het tijdperk van de voorspoed moesten slingeren. Die betaalden ze met de winsten die waren gemaakt in de steden. Tegelijk grendelden ze de grootste steden af met bufferzones. Pas later zou blijken dat zo’n recept economisch fnuikend is. Het zou zelfs tot de ondergang van de Sovjet-Unie leiden.

Ook de toenmalige sociaaldemocratische programma’s in het Westen die nationale spreiding van werk, inkomen en macht beloofden en die natuurontginningen en ruilverkavelingen combineerden met grootschalige industrialisatieprogramma’s en snelwegenaanleg, roomden de stedelijke winsten via belastingen af, om deze over de provincies te herverdelen. Rond de grote steden tekende de rijksoverheid groengordels en bufferzones. Zulke herverdelingsprogramma’s werkten hier evenmin, want op termijn ondergroeven ze ook bij ons de economie. De Amerikaanse publiciste Jane Jacobs duidde deze herverdelingen aan als ‘transactions of decline’. Ze dienen vooral de ontwikkeling van het nationale territoir, hun grote werken wekken aanvankelijk ontzag, maar doordat ze de grote steden afknijpen en zelfs ernstig benadelen leiden ze tot neergang van allen op termijn. Vooral in de Koude Oorlog bood West tegen Oost op als het ging om het herverdelen van middelen ten gunste van het platteland. Nederland liep daarin zelfs voorop. Wij werden kampioen in ruimtelijk-economisch herverdelen.

Op naar Nederlandse metropolen

In Nederland zijn de steden klein, domineert het platteland, is de natuur vernietigd, slingert grootschalige infrastructuur door alle provincies, zijn agrifood, logistiek en chemie onze belangrijkste exportsectoren. Ziedaar de oogst van bijna een eeuw lang planmatig herverdelen ten voordele van het platteland. Het lijkt wel alsof we ons hele land welbewust hebben teruggebracht tot de status van wingewest: we zijn speelbal geworden van megasteden elders in de wereld. Dit verklaart ook de frustratie en het ongemak onder veel Nederlanders. We verdienen nog steeds aardig, maar we voelen ons slachtoffer, alsof we vermoeden dat we uiteindelijk verliezers in de globalisering zijn. Alleen in de grote steden heeft men nog een sprankje hoop.

Een nieuwe ronde herverdelen zal zeker niet werken. We moeten inzien dat we ernstige fouten hebben gemaakt. Er zit niets anders op dan alsnog grote steden te bouwen. En het platteland? Dat geven we deels terug aan de natuur.

Fragmenten uit: Zef Hemel, ‘De toekomst van de stad. Een pleidooi voor de metropool’. Amsterdam University Press, Amsterdam 2016, ISBN 9789462982468.

Meer lezen?

• Zef Hemel is aanwezig bij de live-talkshow van 26 september ‘De Stad en de Rest’. 
• Lees meer blogs en columns in ons dossier  ‘De stad en de rest’.