Samenleven met elkaar in de stad kan af en toe behoorlijk kwetsbaar zijn. Wat zijn de gevaren waartegen we ons moeten beschermen? In Stadsleven ‘Rampspoed’  bekijken we hoe we ons weerbaarder kunnen opstellen. Jaap Evert Abrahamse, specialist historische stedenbouw, schrijft over hoe rampen in steden ook een positieve stedelijke ontwikkeling met zich mee kunnen brengen. 

Jaap Evert Abrahamse zal te gast zijn in de live talkshow van 25 januari.

Schoonheid van een stad als resultaat van een ramp

Catania, onder aan de Etna, is één van de mooiste steden van Europa. Vind ik. Niet omdat het (zoals de meeste oude steden) een stad is die laag op laag door de tijd is gebouwd. De schoonheid van Catania is het resultaat van een kolossale ramp. In 1693 werd de oostkust van Sicilië getroffen door een zware aardbeving en een tsunami. Meer dan vijftig steden en stadjes werden verwoest. Catania lag in puin en verloor meer dan driekwart van zijn inwoners. Na de ramp sprak men van ‘la Città que un tempo fu Catania’, ofwel ‘de stad die eens Catania was’.

Catania onder aan de Etna. Credits: Bob Travis

Maar het jaar daarop werd besloten de stad opnieuw te stichten, met de Onbevlekt Ontvangen Maria als beschermheilige. Er kwam een plan voor de wederopbouw. De stad kreeg brede straten en grote pleinen, zodat de gevolgen van een volgende aardbeving minder rampzalig zouden zijn. De overlevers konden beschikken over meer dan voldoende kapitaal – veelal doordat ze grote erfenissen hadden opgestreken. Al snel werden de eerste woongebouwen neergezet. Binnen twee jaar verrezen gebouwen waarin de vitale economische functies van de stad werden ondergebracht, zoals winkels en pakhuizen. In 1708 stond er een nieuwe stad, grotendeels gebouwd in de stijl van de Siciliaanse barok. Na de aardbeving beleefde de stad dus een bloeiperiode – niet alleen in economisch maar ook in cultureel en architectonisch opzicht.

Ruimte voor vernieuwing door rampen

Ook in Nederlandse steden zijn de gevolgen van rampen te zien. Stadsbranden, stormen, dijkdoorbraken, ontploffingen, terreuraanslagen en bombardementen lieten hun sporen na. Soms heel klein, als kogelgat in een gebouw, soms veel groter, bijvoorbeeld na een stadsbrand. Na branden bleven de straten meestal liggen waar ze lagen. Na verloop van tijd werden er nieuwe gebouwen langs gezet. En soms werden hele wijken weggevaagd.

In die laatste categorie vallen kruitrampen, zoals de ‘Delftse Donderslag’. Op 12 oktober 1654 ontplofte in Delft het kruitmagazijn van de Staten van Holland. Een complete stadswijk verdween van de kaart; van het magazijn bleef een 4,5 meter diepe krater over. Volgens tijdgenoten was de knal tot op Texel te horen. De gevolgen zijn nog goed te zien in de buurt van de Veemarkt – een van de weinige open plekken in de dichtbebouwde Delftse binnenstad. Ook in Leiden, waar in 1806 een kruitschip de lucht in vloog, is nog goed te zien dat een groot stuk stad van de aardbodem verdwenen is. Jaren later bood deze ramp de Leidse universiteit de mogelijkheid om uit te breiden.

De ‘Delftse Donderslag’, de ontploffing van het kruitmagazijn op 12 oktober 1654 waardoor een groot deel van de Delftse binnenstad in puin kwam te liggen door Egbert Lievensz van der Poel. Beeld: Rijksmuseum Amsterdam

De sporen van deze en andere rampen zijn na honderden jaren nog zichtbaar. Rampen veroorzaken veel ellende maar bieden ook ruimte voor vernieuwing – zie de Grote Brand van Londen in 1666 en de aardbeving in de benedenstad van Lissabon in 1755. Zie ook wat er gebeurde in Rotterdam na het bombardement: de Duitse bommenwerpers waren nog niet geland of de Rotterdamse stedenbouwkundigen zaten al achter hun tekentafel om de hopeloos verouderde binnenstad vorm te geven naar de eisen van de moderne tijd. Er zijn trouwens ook mensen die de binnenstad van Rotterdam (of zelfs Nijmegen) de mooiste van Europa vinden.

Voor de bewoners van Catania, Delft en Rotterdam was zo’n ramp dus gewoon een ramp, maar of het dat ook was voor de stad op de lange termijn, is de vraag. Soms is een ramp ook een versnelling van de gewone gang van zaken, waarin gebouwen na verloop van tijd vervallen, gesloopt en vervangen worden: stedelijke ontwikkeling op fast forward.

Meer lezen?

• Jaap Evert Abrahamse zal te gast zijn in Stadsleven ‘Rampspoed’ van 25 januari.
• Klik hier voor meer columns over het thema Rampspoed.