Waar zijn de grote verhalen, de plannen op stadsniveau en de visionairs gebleven? Op maandag 26 oktober bediscussiëren we in Stadsleven ‘Make no small plans’ topdown, bottom-up en in between stadsplannen maken. Mark Minkjan, stadsgeograaf en editor bij Failed Architecture, stelt dat bottom-up planning het gevaar in zich draagt dat er mensen worden uitgesloten van de stad. 

Pas op voor uitsluiting!

Bottom-up stadmaken is de talk of the town. Er rijzen twee gedachten over het concept in mijn hoofd, die elkaar eigenlijk tegenspreken. Ik vind dat iedereen een plek of een rol moet kunnen krijgen in de zelfgemaakte stad, maar participatie zoals we het kennen, is tijdrovend en vaak contraproductief. Hopelijk helpt Stadsleven mij op 26 oktober uit dit dilemma.

Overheden trekken zich terug uit het maatschappelijk domein, in stedelijke ontwikkeling zijn ze steeds minder de kartrekker. Aan de ene kant krijgen marktpartijen daardoor meer speelruimte, maar tegelijkertijd worden onder het vaandel ‘participeert!’ burgers aangespoord de maatschappij meer vorm te geven en in te vullen en voormalige overheidstaken over te nemen. De overheid moet een faciliterende, volgende rol vervullen. Dat klinkt inspirerend en respectvol tegenover burgers, maar we moeten oppassen dat er geen uitsluiting plaatsvindt.

De gevaren van bottom-up

Er zijn talloze websites, publicaties en debatavonden over bottom-up stadmaken. Maar ik vind de gevierde projecten dikwijls niet divers en inclusief genoeg. We zien dan initiatieven met modieuze esthetiek waarbij veelal jonge, witte, knappe en hoogopgeleide mensen aantrekkelijke en creatieve functies aan de stad toevoegen op een mediagenieke manier. De stad als festivalterrein met ambachtelijke versnaperingen en geveinsde authenticiteit. De activiteiten, producten en diensten zijn vaak of stevig geprijsd, of spreken alleen de yupsters aan (de hipster is mainstream geworden). De termen bottom-up, tactical, DIY, guerrilla, temporary, pop-up, open source, insurgent en resilient vallen te pas en te onpas. De woorden sociaal en inclusief hoor ik te weinig.

Credits: Matthias Ripp

Het gevaar is bovendien dat deze projecten alleen tijdelijk plaatsvinden en worden gebruikt als kunstmest door partijen die een belang hebben bij een hoge vastgoedwaarde, maar dat terzijde.

Zelfbouw is ook in zwang. En dat is goed. Door een groter deel van de totstandkoming van de gebouwde omgeving in eigen hand te nemen, kan meer waarde terechtkomen in de stad en bij stedelingen, in plaats van op de balansen van grote projectontwikkelaars. Maar het gros van de zelfbouwers bestaat uit wel ingevoerde, goed boerende en slimme stedelingen; het is nog geen afspiegeling van de maatschappij. De (paradoxale) uitdaging is volgens mij om de toegang tot zelfbouw en de ruimte ervoor op te schalen zodat een breder deel van de bevolking er baat bij kan hebben.

Bottom-up stad is niet automatisch een sociale stad

Maar hoe zorg je dat iedereen mee kan doen in de zelfgemaakte stad? Moeten we nieuwe participatiestructuren opzetten? Maar de overheid wil zich juist terugtrekken, dus wie neemt ons dan bij de hand? En hoe wenselijk en haalbaar is brede participatie?

Architect en schrijver Markus Miessen schrijft in zijn boek ‘The Nightmare of Participation’ dat participatie is omgeven door een zweem van politieke correctheid en een nostalgisch idee van waardigheid, waarbij uiteindelijk niemand meer verantwoordelijkheid neemt en we verzanden in stroperige, middelmatige consensus. (En hij heeft het nog niet eens over repressieve tolerantie.) Miessen stelt ‘conflictueuze participatie’ voor, waarbij individuen op onorthodoxe manier het voortouw nemen waarmee ze reacties uitlokken. Die frictie leidt volgens hem tot de beste resultaten omdat iedereen wordt uitgedaagd mee te praten over en mee te werken aan de gewenste uitkomsten.

Credits: Singelpark Nursery Catering

We hebben nog steeds grote structuren nodig om te zorgen dat er geen bottom-up segregatie ontstaat. Lukt dat niet, dan ontstaat een kloof tussen mensen die wel kunnen profiteren van de geboden ruimte in de stad en zij die minder rijk, handig of connected zijn. Een bottom-up stad is niet automatisch een sociale stad. Maar wie houdt de boel bij elkaar als iedereen zijn eigen gang gaat?

Meer lezen?

• Klik door naar ons dossier Stadsleven ‘Make no small plans’ voor meer blogs en columns over dit onderwerp.
• Lees ook de column van Olof van der Wal over de verlegenheid van de overheid in de bottom-up revolutie die momenteel gaande is.