Waar zijn de grote verhalen, de plannen op stadsniveau en de visionairs gebleven? Op maandag 26 oktober bediscussiëren we in Stadsleven ‘Make no small plans’ topdown, bottom-up en in between stadsplannen maken. JaapJan Berg, publicist en criticus, schrijft over het Pampusplan van Jaap Bakema, een groots idee dat weliswaar niet uitgevoerd is, maar z’n invloed nog steeds nalaat.
Het Pampusplan van Jaap Bakema
Het is dit jaar vijftig jaar geleden dat het vermaarde Pampusplan van architect Jaap Bakema het licht zag. Het ontwerp voor een drastische en grootschalige stadsuitbreiding voor Amsterdam werd ontworpen als een moderne, langgerekte megastructuur in het IJmeer. Bakema ontwierp het als een ‘ideeënplan’, als een bijdrage aan de toen actuele discussie over de te verwachten verstedelijking van delen van het land. Het plan moest volgens hem gezien worden als ‘een bijdrage voor de oplossing van de komende totale verstedelijking van Nederland’. Dat hij het graag verder had willen ontwikkelen en ook echt had willen bouwen lijkt evident. Het Pampusplan bleef echter een idee en Amsterdam koos voor een andere stadsuitbreiding in de vorm van de Bijlmer.
Pampusplan. Credits: Stad op Pampus van het blad Forum uit 1965.
FORUM, Volume XIX, – nr. 3. 1965.
Stad op Pampus: antwoord op stedelijke behoeftes
De door Bakema bedachte stedenbouwkundige structuur liep over vier nieuw aan te leggen eilanden in het IJmeer en strekte tot voorbij het eiland Pampus. Het plan, dat in sommige opzichten bijna grotesk is, beoogde niet minder dan de aanleg van een nieuwe stad. ‘Stad op Pampus’ zou in één groot gebaar de verstedelijking van het land helpen oplossen. Maar het was ook een antwoord op de woningnood in de hoofdstad alsmede een nieuwe verbinding met de toen nog deels aan te leggen IJsselmeerpolders. Het plan van Bakema voorzag namelijk in woningen voor maar liefst 350.000 inwoners die met een zeer hoge dichtheid van 150 woningen per hectare gerealiseerd zouden worden. Ter vergelijking, het huidige IJburg haalt ‘maar’ een dichtheid van 70 tot maximaal 90 woningen per hectare. Bakema wilde die hoge dichtheid bereiken door het bouwen van wooneenheden voor steeds 10.000 mensen. Beeldbepalend waren, niet verwonderlijk, veel hoge flats, waaronder kolossale kernwandgebouwen, met variabele hoogtes van 24 tot 40 verdiepingen.
Wooneenheden Pampusplan. Credits: Stad op Pampus van het blad Forum uit 1965.
FORUM, Volume XIX, – nr. 3. 1965.
Verder speelde mobiliteit een bovengemiddelde rol. Dit geheel in lijn met de destijds explosieve (en verwachtte) welvaartsgroei die vooral zijn uitwerking op het autobezit niet zou missen. De verschillende eilanden werden daarom met een brede verkeersader van 14 banen (!) waaronder een monorail, met elkaar, met de ‘oude stad’ Amsterdam én met de nieuwe polder verbonden. Een substantieel deel van de bewoners zou immers dagelijks voor werk tussen deze drie gebieden gaan bewegen.
Voor Bakema was het plan niettemin een ‘pleidooi voor een evenwichtige samenhang van verkeren en verblijven’. Zijn troefkaart, wat dat laatste betreft, was de situering en oriëntatie van de stad in de omliggende weidsheid en de ‘ruige natuur’ (Bakema) van het IJmeer. Bakema was er van overtuigd dat wonen in de ’Stad op Pampus’ vooral bepaald zou worden door de nadrukkelijke oriëntatie van de woningen op het omliggend landschap, en dus minder door stedelijke hoogbouw. Bakema: ‘Een woon-werkstad midden in de open ruimte met recreatie in de directe omgeving van het huis, waardoor men in de stad buiten kan wonen’.
Pampusplan. Credits: Stad op Pampus van het blad Forum uit 1965.
FORUM, Volume XIX, – nr. 3. 1965.
Almere als het nieuwe Pampusplan
Het plan van Bakema was dus in veel opzichten groots en urbaan. Het lijkt, zeker in het licht van de huidige gedachten over kleinschalige en compacte stedelijkheid, ook een bizarre gedachtelijn. Maar het is al een stuk minder verbazingwekkend wanneer je de aanleiding en voorgeschiedenis (o.a. Rijksnota ‘Ontwikkeling van het Westen de Lands (1959) en voorafgaand werk en studies van Bakema bekijkt (zoals bijvoorbeeld in de Alexanderpolder (1958) en in Noord Kennemerland (1959).
Het plan krijgt een nog andere lading wanneer naar de grondbeginstelen van de wèl gebouwde Nieuwe Stad Almere wordt gekeken. Op een steenworpafstand van de locatie van Bakema’s Pampus begon immers een aantal jaren later de geleidelijke groei van eveneens een woon-werkstad midden in een landschappelijk open ruimte , waar ook gerecreëerd kon worden in de directe omgeving van het huis. ‘In de stad buiten wonen’ had in Almere echter een fundamenteel andere vorm gekregen: Een meerkernige, groene stad met een organisch en geleidelijk groeipatroon die niet urbaniteit maar sub-urbaniteit hoog in zijn vaandel voert.
Meer lezen?
Klik door naar ons dossier Stadsleven ‘Make no small plans’ voor meer blogs en columns over dit onderwerp.