Wat is de plek van erfgoed in de stad van nu? In Stadsleven ‘Oud en Nieuw’ van 28 augustus in samenwerking met De Oude Kerk en Non-Fiction onderzoeken we wat je kan en mag doen met monumenten in de binnenstad. Architect Sjoerd Soeters was tijdens deze speciale editie spreker en ageerde tegen de wijze waarop er in Amsterdam met erfgoed wordt omgegaan.

Honger naar plekken met betekenis

Als gevolg van de mondialisering erodeert de oude wereld, zij kalft af. Waardevolle elementen worden afgebroken, verdwijnen in een proces van vernieuwing, terwijl de nieuw geconstrueerde wereld er steeds meer hetzelfde uitziet: overal op de wereld dezelfde vliegvelden met dezelfde consumptieproducten, dezelfde parkeergarages, business parks, skyscrapers. Alles los van elkaar geplaatst aan dezelfde brede verkeersaders. Een stedenbouw ontdaan van plaatsgebonden karakteristieken, abstracte grootschalige architectuur.

Er wordt een wereld gebouwd van Non Places, zoals Marc Augé ze betitelde: plekken zonder eigen karakter, restruimten tussen gebouwen en infrastructuur die van niemand zijn en bij niemand horen. Grote gebouwen staan los in die ruimte, bij voorkeur sculpturaal vormgegeven als iconen, die over de hoofden van de passanten heen schreeuwen naar dezelfde gebouwen op andere continenten: ik ben bijzonder, of ik ben de hoogste!

Sjoerd Soeters tijdens Stadsleven ‘Oud en Nieuw’

Deze inhumane manifestatiedrang infecteert de oude steden maar vindt gelukkig voor het belangrijkste deel daarbuiten plaats. Tegelijkertijd werken die oude steden echter als een magneet voor het wereldwijd opkomende toerisme. Het lijkt erop dat de honger naar plekken die wèl betekenis, geschiedenis en beleving kunnen bieden, steeds belangrijker wordt. De behoefte aan herkenbare identiteit, leefbare ruimtelijke intimiteit, interactie tussen mensen in een omgeving met een afleesbare geschiedenis en een verhaal blijkt enorm te zijn.

Toerisme in oud Europa: beleven van geschiedenis

De uiteindelijke reden waarom mensen reizen is om zo’n plek te ontdekken en te beleven. De specifieke eigenschappen van de plek (Norberg Schulz noemde dat ‘Genius Loci‘), zijn in een lang proces tot stand gekomen door factoren als klimaat, landschap, fora en fauna, voorhanden materialen, beschavingsgeschiedenis, religie, en worden in de hedendaagse cultuur van samenleven in stand gehouden. Zo’n plek is gelaagd, je kunt er oppervlakkig en snel naar kijken, maar je kunt ook erover lezen, dieper gaan graven, proberen stukken van de ontstaansgeschiedenis te begrijpen en daardoor steeds meer zien dan je op het eerste oog voor mogelijk zou houden. Het werkelijk beleven van die karakteristieke plekken, het ontdekken van de lagen onder het oppervlakkig zichtbare, is waarschijnlijk het belangrijkste verlangen van de miljoenen populaties die in het niemandsland van de nieuwe stedelijke leegten over de hele wereld gehuisvest zijn en die in de komende decennia de reis naar het oude Europa als een pelgrimstocht gaan ondernemen.

Daarom reizen mensen en masse naar Parijs, naar Londen, naar Berlijn, naar Rome, Florence en Venetië: het is de uiting van het verlangen om te zijn op plekken die zowel fysiek als emotioneel stimulerend zijn, die beeld hebben, intimiteit, geschiedenis, een verhaal… Gaan ze erheen voor de BIERFIETS? Neen, natuurlijk niet! Daarvoor gaan ze naar Amsterdam, althans dat denkt de lokale “braintank toeristiek” en het management van de stad.

De intensieve ‘toeristen-houderij’ van Amsterdam

Nederlanders en Amsterdammers in het bijzonder lijken geen enkel idee te hebben van de buitengewone waarde die onze monumenten, onze stedenbouw, en onze cultuur van samenwonen, vertegenwoordigen. Ze beseffen dan ook nauwelijks hoe zeer ze die waarden in gevaar brengen. Natuurlijk worden de kwaliteiten van de stad breed uitgemeten en aangeprezen in toeristenfolders, maar kennelijk moeten ze daarna direct als het ware in de uitverkoop worden gezet. Door lawaaiige manifestaties wordt aan het wèl intelligente deel van het publiek het zicht op de onderliggende lagen, op het wonder van schoonheid dat Amsterdam is, ontnomen. Dit geldt ook voor de manier waarop met de Oude Kerk wordt omgegaan. De Oude Kerk is het meest prachtige middeleeuwse gebouw dat we in Amsterdam bezitten. Zijn we er trots op? Nee, er moet een bierfiets-belevenis aan toegevoegd worden! De stad als zodanig is kennelijk niet bezienswaardig genoeg. Er moet meer ‘getoeterd’ en ‘gepretparkt’ worden; na de intensieve veehouderij in de rurale gebieden, ontwikkelen we nu de intensieve ‘toeristen-houderij’ in de stad. Dat de Serrano of de Parma-ham uiteindelijk een beter en kostbaarder product blijken te zijn, daar leren we niks van.

Nederlandse culturele kleuterklas

de Yakushi-ji pagode in het Japanse Nara

Ter vergelijking: dit is de Yakushi-ji pagode in het Japanse Nara. De pagode dateert van het jaar 730 en werd opgericht door de keizer Temmu ter ere van de boeddha dokter uit China die in 680 zijn zieke vrouw wist te genezen. Wat denkt u? U moet eerlijk zijn. Wat denkt u echt? Zouden de Japanners een toevallig rondlopende Nederlandse kunstenaar uitnodigen om een constructie over de tempel heen te zetten, het zicht op de lagen van de pagode te belemmeren, het aanzien van het tempelcomplex te bezoedelen met aluminium trappen, steigers, vakwerken, toiletvoorzieningen, dranghekken, schuttingen en entreeloketten..? En zouden ze daarbij het verhaal vertellen dat het “een heel nieuwe en inspirerende manier is” om de pagode te zien, de gouden aar die erop staat van dichtbij te bekijken en aan te raken..? Denkt u dat werkelijk? Nou, ik denk van niet. Japanners hebben namelijk een beter zelfbeeld en een beter bewustzijn van de werkelijke waarde van hun erfgoed. Zo zorgvuldig als ze sommige tempels ritueel eens in de twintig jaar steeds opnieuw kopiëren, nog zuiniger zijn ze op de werkelijk heel oude. Maar, hoor ik u zeggen: het is KUNST! Nee hoor! Het is een kinderachtige grap die in de smaak valt bij de Nederlandse culturele kleuterklas. Het is niet meer dan het snorretje op La Gioconda!

Meer lezen?

• Klik door naar ons dossier Stadsleven ‘Oud en Nieuw’ voor meer blogs en columns over dit onderwerp.