In Stadsleven ‘StadsTaal’ bekijken we de stad door de bril van taal. Rommy Albers, senior curator van onze vaste partner EYE, schreef een column over hoe de Amsterdamse tongval moeizaam doordrong in de Nederlandse film.

De Jantjes: De Jordaan als dé filmhuiskamer van Nederland

Begin 1934 verscheen de eerste Nederlandse geluidsspeelfilm in de bioscopen: de ‘nationale film’ Willem van Oranje. Veel succes had de film echter niet en zowel publiek als pers reageerden uiterst kritisch. Dit in tegenstelling tot de ontvangst van De Jantjes, die als tweede geluidsspeelfilm een maand na Willem van Oranje  werd gepresenteerd. Iedereen was laaiend enthousiast en de in de Duivendrechtse Cinetone Studio’s opgenomen film zou uitgroeien tot de best bezochte film in Nederland voor de Tweede Wereldoorlog.

De Jantjes  was gemaakt naar het beroemde toneelstuk van Herman Bouber en kende met in de hoofdrollen Fien de la Mar, Heintje Davids en Sylvain Poons en met een gastoptreden van Louis Davids in de cabaretscènes een uitgelezen cast. Het waren allemaal beroemde revuesterren die de nog beroemdere liedjes ten gehore brachten en drommen toeschouwers naar de bioscoop lokten. De film was – in tegenstelling tot het toneelstuk dat zich rond de haven afspeelt – gesitueerd in een sterk op de Jordaan gelijkende gemeenschap en met een klap werd de Amsterdamse wijk verheven tot de Nederlandse filmhuiskamer van de jaren dertig.

Amsterdamse tongval in gekuiste versie

De Jantjes maakte school en kreeg met navolgers als Bleeke Bet en Oranje Hein werd de term ‘Jordaanfilm’ een begrip. Heel Nederland keek naar het wel en wee van de goedlachse, zingende en feestende en soms ook werkende inwoners van de volkswijk. En luisterde ook naar ze. Ze spraken en zongen wel met een Amsterdams accent – zeker in sommige liedjes was dit goed te horen -, maar het toch vooral een heel beschaafde straattaal. Het moest voor iedereen verstaanbaar zijn en mocht ook geen aanstoot geven.

In haar dissertatie over de Jordaanfilms ‘Hollandse films met een Hollands hart’ beschrijft Clara Pafort – Overduin dat de Amsterdamse tongval de populariteit van de gelijknamige toneelstukken beginjaren twintig buiten Amsterdam soms in de weg stond. Ze geeft als voorbeeld Maastricht waar het toneelstuk ‘De Jantjes’ maar vier dagen werd opgevoerd. Een plaatselijke recensent vond het Amsterdamse dialect te plat en verwijzend naar een ordinair milieu. Pafort – Overduin voert daarbij aan dat ook de verstaanbaar waarschijnlijk een obstakel is geweest voor de populariteit in de provincie. In de films echter niets van dit euvel. Locatie en milieu zijn typisch Jordanees, maar gekuist: burgerlijk en verstaanbaar. In de films echter niets van dit euvel. Locatie en milieu zijn typisch Jordanees, maar gekuist: burgerlijk en verstaanbaar.

Pygmalion: de eerste echte straattaal

De echte straattaal horen we pas een paar jaar later: in de openingsscène van Pygmalion ­– de verfilming van het gelijknamige toneelstuk van G.B. Shaw. Het beroemde verhaal van het bloemenmeisje uit de volksbuurt die als inzet van een weddenschap wordt omgetoverd tot een mondaibe society-juffrouw. Hoofdrolspeelster Lily Bouwmeester, die in de meeste andere films uitblinkt door haar zorgvuldig gearticuleerde, soms wat nuffig algemeen beschaafd Nederlands, spreekt hier een soms onverstaanbaar, ongekuist stadsdialect. Of het plat Amsterdams is – daar waren de taalwetenschappers het in de jaren dertig niet over eens. Maar voor het filmpubliek was dit geen probleem. Dit was de echte straattaal: de taal die hoorde bij de inwoners van de Amsterdamse volksbuurten en de taal die ze grotendeels onthouden was in de Jordaanfilms zelf. Bekijk hier de hele film uit de collectie van EYE Filminstituut.

Meer lezen?

• Rommy Albers is maandag 23 februari te gast in de live talkshow Stadsleven ‘Stadstaal’ waar hij een fragment uit Pygmalion zal vertonen. Klik door naar ons dossier Stadsleven ‘StadsTaal’ voor meer blogs en columns over dit onderwerp.
• De hele film is te zien op in de collectie van EYE.